خواص و ترکیبات موم زنبور عسل

ترکیبات موم زنبور عسل

موم حاصل از نوعی زنبور عسل غربی به نام Apis mellifera ، شامل حداقل ۲۸۴ ترکیب مختلف می‌باشد که همه آنها کاملاً تشخیص داده نشده‌اند، ولی بیش از ۱۱۱ ترکیب فرار در این موم وجود دارد و از این میان، حداقل ۴۸ ترکیب یافت گردیدند که به خوشبو کردن موم کمک می‌کنند.
ترکیبات عمده موم زنبور عسل عبارتند از: مونو دی استرهای اشباع شده و اشباع نشده، هیدروکربنهای اشباع شده و اشباع نشده و اسیدهای فرار و هیدروکسی پلی استرها. نسبت مقادیر استر به اسیدها، بطور قابل ملاحظه‌ای در اثر گرما دادن بیش از حد تغییر می‌یابد. در ۱۰۰ درجه سانتیگراد به مدت ۲۴ ساعت نسبت استر به اسید، فراتر از حدود تعیین گردیده برای موم زنبور خالص تغییر می کند.
موم زنبور عسل برای مصرف انسان بی خطر است. موم خالص به ندرت یافت می شود به طوری که در آن، ۵ % گرده گل و بره موم نیز دیده می شود. موم ماده‌ای خنثی است، یعنی به هیچ وجه دستگاه هاضمه انسان نسبت به آن، عکسل‌ العمل نشان نمی‌دهد و بدون تغییر از بدن عبور می‌کند. با اینحال، مواد محلول یا موجود در موم، به تدریج آزاد می گردند. از این خاصیت در بسیاری از فرآورده‌های دارویی بهره‌برداری می‌گردد. ضمناً این خواص وقتی که موم نزدیک مواد شیمیایی سمی و آفت کش‌ها یا بعد از بعمل آوردن با دواهای مختلف در داخل کندو نگه داشته شود، می‌توانند مسئله‌ساز باشند.

خواص موم طبیعی عسل

موم دارای طبیعت گرم است. موم ماده ای است غیر قابل هضم برای انسان که ساختمان آن ازترکیب اسید های چرب با الکل تشکیل شده است. موم‌ در دمای اتاق جامد است، در الکل و آب غیرمحلول و در اتر و سولفوردوکربن قابل حل می‌باشد و در حرارت ۶۰ درجه ذوب می‌شود.
از هر ۱۰ قاب بافته شده در کندو، ۲۵۰ گرم موم خالص می توان بدست آورد. برای تولید ۱ کیلوگرم موم، زنبورها باید ۱۲ کیلو عسل بخورند.
خواص و کاربرد های هر نوع موم منحصر به خود آن است. مهمترین کاربرد آن در خود کندو می باشد که زنبور عسل از موم برای ساختن (شان) بعنوان محلی برای تخم ریزی و پرورش نوزادان، انبار عسل، انبار گرده گل و بطور کلی محل زندگی خود استفاده می کند.

مناسب برای سینوزیت و تنگی نفس

جان ویس پزوهشگر آمریکایی، جویدن فرآورده ای از موم و عسل را، برای پاک کردن راه های بینی و حلق، توصیه می کند و در مورد سینوزیت، تنگی نفس، احتقان و سرفه و زکام، آن را دارویی بی نظیر می شناسد. برای این کار بیماران باید نصف قاشق مربا خوری عسل را با موم مصرف نموده و موم آن را یک ربع بجوند.

استحکام لثه ها

جویدن موم عسل، جرمهای دندانها را از بین می برد و لثه ها را محکم می کند. نتایج تحقیقات پژوهشگران نشان می دهد، مصرف موم عسل برای پیشگیری از ایجاد پوسیدگی و پلاک دندانی سودمند است.
پژوهشگران کشورمان،تاثیر عصاره موم عسل را بر پوسیدگی و پلاک دندانی بررسی کردند که براساس آن، غلظت های مختلف عصاره موم عسل، توقف رشد و یا نابودی یکی از میکروب های اصلی ایجاد پوسیدگی و پلاک دندانی موسوم به باکتری استرپتوکوکوس موتانس را باعث می شوند.
این بررسی که مشروح آن در مجله دانشگاه علوم پزشکی منتشر شد، همچنین نشان می دهد، عصاره موم عسل، توقف تولید آنزیم اصلی تشکیل تجمع این میکروب را باعث می شود. تجمع استرپتوکوک های دهانی به ویژه استرپتوکوکوس موتانس از عوامل اصلی ایجاد پلاک دندانی و پوسیدگی دندان است. مواد طبیعی مهار کننده تجمع این باکتری ها اهمیت زیادی دارند.

پیشگیری از سرطان

بیشترین میزان مواد آنتی اکسیدان عسل در موم آن قرار دارد. آنتی اکسیدان ها موادی هستند که با خنثی کردن مواد زیانبار در بدن، در جلوگیری از بروز بیماری ها و انواع سرطان، اهمیت بسزایی دارند. میزان مواد آنتی اکسیدان موجود در عسل، از میزان این مواد در موم کمتر است و با گرفتن موم از عسل، آثار سودمند آن کاسته می شود.

دیگر فواید موم عبارتند از:

موم دارای خاصیت افزایش دهنده ترشحات بزاق و نرم کننده گلو می باشد.
موم تقویت کننده نیروی جنسی است.

هشدار:

مصرف موم به مقادیر زیاد، زیان آور می باشد.

مراقب موم عسل باشید!

از آنجا که زنبورعسل برای درست کردن هر گرم موم، شش گرم عسل مصرف می‌کند، احتمال تقلبی بودن عسل‌های موم‌دار عرضه‌شده در سطح خرده‌ فروشی‌های شهر و به‌کارگیری پارافین وجود دارد!
عسل‌هایی که در سطح شهر به‌صورت موم‌دار به فروش می‌رسد، دارای مومی با درصدی از پارافین هستند که برای سلامت افراد زیان‌آور است.
زنبورعسل برای تولید هر گرم موم، شش گرم عسل مصرف می‌کند. لذا تولیدکنندگان حقیقی عسل نیز معمولاً حاضر به فروش عسل با موم نیستند و از موم تولیدشده دوباره برای تولید عسل استفاده می‌کنند.
موم مصنوعی در کارگاه‌های موم‌سازی با ترکیب پارافین و موم طبیعی تولید می‌شود. مومهای مصنوعی، خواصی مانند فواید دارویی، شکل‌پذیری و عطر موم های طبیعی را ندارند و برای سلامتی مضر هستند!!

مصرف موم در صنعت

در دوران قدیم موم جهت مومیایی کردن مردگان مورد مصرف قرار می گرفت. موم در شمع سازی، در تهیه قالب برای ریخته گریهای فلزی و مدل سازی، مجسمه سازی، در صنایع آرایشی برای ساخت کرمها و پمادها، در صنایع داروئی بعنوان روکش برای قرصها یا حامل داروهای دیگر، در صنایع شیرینی پزی، در دندان سازی برای تهیه قالب دهان و دندان، در صنعت چاپ بعنوان محافظ، در تهیه کاغذهای کربنی و تولید مرکب برای چاپ، در صنعت برق برای عایق بندی الکتریکی مدارها با فرکانس بالا، تولید واکس برای جلا دادن اشیاء، مبلمانهای چوبی، ساخت مدادهای شمعی و بسیاری موارد دیگر، کاربرد دارد.

کاربرد دارویی

موم بعنوان پوششی برای داروها یا قرص‌ها بکار می رود زیرا موم بلع را تسهیل می‌نماید و حل ترکیبات محصور را به تاخیر می‌اندازد تا اینکه به جهاز هاضمه برسند. موم زنبور را نیز می توان بعنوان مخلوطی با دارو تهیه کرد و بعد بعنوان یک مکانیسم زمان آزادسازی عمل می‌کند که دارو را در مدت زمان طولانی‌تری پخش می‌کند.
به دلیل بی اثر و غیر فعال بودن موم زنبور عسل، براحتی با داروها مخلوط می شود، بدون این که هیچ واکنش ناخواسته ای بین مواد موثره و موم زنبور عسل رخ دهد. امروزه برای حفاظت داروهای حساس به هیدرولیز و اکسیداسیون، آنهارا با لایه ای نازک از موم زنبور عسل می پوشانند، موم عسل به عنوان لایه هیدروفوب پوششی در اطراف دارو ایجاد می کند و سبب آهسته شدن انحلال و آزاد سازی دارو می شود.

کاربرد غذایی

موم زنبور عسل در انواع فرآورده‌ها و فرآیندها از بسته‌بندی تا عمل آوری و نگهداری مورد استفاده بوده است. همچنین بعنوان عامل تفکیک در صنعت شیرینی پزی و در فیلترهای سیگار مورد استفاده قرار گرفته است. بسیاری از این کاربردها را می‌توان با سایر مومهای ارزانتر به انجام رساند.
کاربرد متداول، ساده و در مقیاس کوچک برای موم، حفاظت ظروف در برابر اثرات اسیدهای حاصله از آبمیوه‌ها یا عسل است. استوانه‌های فلزی برای نگهداری و ارسال عسل باید جهت جلوگیری از خوردگی آهن روکش گالوانیزه گردند. روکش ممکن است شامل رنگ مخصوص مواد غذایی گران، کیسه پلاستیکی ساخته شده از پوشش نازک پلاستیکی مخصوص مواد غذایی با لایه نازکی از موم باشد.

کاربرد در زنبورداری

در کشورهایی که از کندوی چوبی استفاده می‌شود، بیشتر موم زنبور تولیدی داخل، بوسیله زنبورداران برای ساختن قاعده‌های مومی (صفحات نقش و نگاردار مومی که به زنبورها بعنوان راهنما برای ساختن شان هایشان داده می‌شود) مصرف می‌شود. زنبورها قاعده ساخته شده از مومهای مصنوعی، مانند موم پارافینی را قبول نخواهند کرد.

تهیه شمع

موم زنبور عسل به آرامی می سوزد و بوی طبیعی خیلی معطری دارد. این دو کیفیت باعث می شود شمع های حاصل از موم زنبور عسل، واقعاً بی نظیر و فوق العاده باشند. موم بعد از پیه که ارزانتر است، ماده اولیه اصلی برای شمعها تا قبل از توسعه فرآورده‌های نفتی ارزانتر مانند موم پارافینی بود که طی قرن گذشته معرفی گردید. موم در تولید شمع های بدون دود و اشک کاربرد دارد.
چون موم نقطه ذوب بالاتری نسبت به اکثر مومهای پارافینی (اکثر آنها بین ۴۸ و ۶۸ درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شوند) دارد، شمع‌های موم زنبور عسل در درجه حرارت محیطی بالاتر مستقیم و راست باقی می‌مانند. اگر اندازه فتیله درست با قطر شمع متناسب گردد، کمتر احتمال دارند تا شمع‌های ساخته شده از مواد دیگر چکه کنند. مومهای دارای نقطه ذوب بالای ۸۸ درجه سانتیگراد طی سوختن خوب کار نمی‌کنند. کلیسای کاتولیک از شمعهایی در مراسمش استفاده می‌کند که حداقل از ۱/۵۱ % موم زنبور خالص ساخته شوند.

صنعت مواد آرایشی

بزرگترین استفاده تجاری موم زنبور عسل، در صنعت مواد آرایشی است. دستگاه گوارش انسان و سایر جاندران، قادر به تجزیه مولکولهای موم نیست، یعنی پس از تغذیه جذب نمی شود و به همان صورت که تغذیه شده است، از بدن دفع می گردد، اما می تواند به سرعت توسط پوست جذب شود.
کاربردهای واقعی موم در مواد آرایشی مربوط به خصوصیات و ویژگیهای ذیل است:
براحتی در امولسیونهای آب در روغن و روغن در آب شرکت می‌کند، یک نرم کننده آلی و مکمل مرطوب کننده‌ها است، فعالیت حفاظتی از نوع غیرجذبی برای پوست دارد، عمل پاک‌کننده‌ها را تقویت می‌کند، عمل حفاظتی مواد ضد آفتاب را افزایش می‌دهد، خاصیت ارتجاعی و لاستیکی آن بازده محصول را از طریق ایجاد لایه‌های نازک بهبود بخشیده و امکان عملکرد بیشتری را روی سطوح پوست و لب مهیا می‌نماید، واکنشهای آلرژیک را تحریک نمی‌نماید.
بنابر دلایل بالا موم زنبور عسل به میزان قابل توجهی در مواد آرایشی مختلف که در ذیل آورده شده است استفاده می‌شود:
کرمهای پاک کننده، لوسیونها و کرمهای ضد سرما، کرمهای نرم کننده، ازاله کننده های مو، رژ لب‌ها، کرمهای ناخن، فرآورده‌های محافظت کننده دربرابر آفتاب، مواد آرایشی صورت و چشم. حتی در مواد آرایشی کف کننده همچون پاک‌کننده‌های پوست و بدن، موم زنبور عسل سازگاری پوست را بهبود می‌بخشد و خواص زیان بار سورفاکتانت‌ها را کاهش می دهد در حالیکه در شامپوها و حالت‌دهنده‌های مو وضعیت را بهبود می‌بخشد.

ریخته گریهای فلزی و مدل‌ سازی

بعلت شکل‌پذیری زیاد، موم به سهولت شکل می‌گیرد و تراشیده می‌شود. همچنانکه از مجسمه‌های مومی یافت شده در مقابر مصر باستان پیداست، موم شکل خود را حتی در مدت زمانهای خیلی طولانی کاملاً حفظ می‌کند.
نقطه ذوب نسبتاً پایین آن برداشت آسان و کامل را از قالبهای ریخته‌گری میسر می‌سازد. فضای خالی بجا مانده در این قالب‌ها را می توان با فلز مذاب پر کرد.
تقریباً در روزگاران باستان چه در آسیا و کشورهای آمریکایی یا اروپا، صنعتگران روش (موم گمشده) را در مجسمه‌سازیهای کوچک، تندیس‌های فلزی توپر، جواهرسازی، مجسمه‌سازی توخالی بزرگ و جدیداً در رنگها بکار می‌برند.
تا امروز، ترکیبات مختلف موم زنبور و مومهای دیگر جهت ساختن اشکال و ظواهر خاص برای جواهرسازی و اشکال هنری مورد استفاده قرار می‌گیرند.

صنعت چاپ

در آثار هنر قدیمی کنده کاری یا حکاکی، از موم زنبور بعنوان پوشش سطح محافظ استفاده می‌شد. کاربرد اسیدنیتریک غلیظ یا مخلوطی (۱:۸ با نسبت حجمی) از اسید هیدروکلریدریک و نیتریک بمدت چند دقیقه فلز بی حفاظ را کنده‌کاری می‌کند و قسمت حکاکی آماده برای چاپ نگاتیو باقی می‌گذارد. امروزه بجای آن، آسفالت مایع بکار برده می‌شود. یک الگوی آمریکایی موم را بعنوان قسمتی از پوشش محافظ مایع برای صفحات لیتوگرافی و نیز برای اتومبیلها بکار می‌برد.

سایر موارد استفاده از موم

تولیدات دیگری که در آنها موم زنبور یک مکمل بوده، شامل موم پیوندزنی، مداد رنگی، واکس کف اطاق و مبلمان، جلای همه منظوره، و موم واکسهای مانع خوردگی، محافظ ماشین و نخ خیاطی (بویژه برای کشتی و کفاشی) می باشند.

اثر حرارت دادن به موم عسل

گرما دادن طولانی تر با درجات حرارت بالاتر، به تخریب و از دست رفتن هیدورکربن‌ها منجر می‌گردد. این تغییرات نیز خواص فیزیکی موم را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بدین ترتیب، گرما دادن بیش از حد، طی آب کردن یا عمل آوری مجدد، موم را از لحاظ ساختمانی تغییر می‌دهد و خواص مفید بسیاری از ترکیبات فرعی‌اش، همچنین ترکیبات خوشبو و فرار آن را تغییر می‌دهد.
سفید کردن، ترکیبات خوشبوی موم را نابود می‌کند. موم سفید شده، دیگر عطر مخصوص و مطبوع موم را ندارد و می‌توان پنداشت که فاقد بسیاری از ترکیبات فرعی است.
موم زنبور عسل، نقطه ذوب نسبتا بالائی (مابین ۱۴۳ تا ۱۴۵ درجه فارنهایت) دارد و بسیار محکم است و در معرض فساد، توسط تعداد کمی از حلالهاست. آفتاب موم زنبور عسل را سفید می کند، اما مواد دیگری آن را تحت تاثیر قرار می دهند.

دانستنیهای بیشتر در مورد موم عسل

موم ماده ای است که در شکوفه های بسیاری از درختان جوان وجود دارد و این عصاره مخصوص، توسط زنبور عسل جمع آوری و به کندوهای عسل منتقل می شود تا در ساختن تشکیلات داخل کندوی عسل، چه در داخل بدنه درختان و شکاف کوهها و یا کندوهای دست ساخته، از آن استفاده شود. به عبارت دیگر موم در این کندوها، نقش ایزوله کردن ساختمان و تشکیلات زنبور عسل را ایفا نموده و فضایی است برای پرورش زنبورهای جوان و در نهایت ذخیره عسل برای استفاده در فصل زمستان.
مصریهای در ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، زنبورعسل را نگهداری کرده و موم آنرا برای ساختن قالب، برای نوشتن و همچنین برای مومیایی کردن و محفوظ کردن اجساد مرده هایشان بکار می برده اند. رومیان از موم زنبور عسل، در کوزه گری، رنگرزی و نساجی استفاده می کرده اند. انواع عروسکهای مومی از معابد یونانیها و رومیان یافت شده است.
کاربرد موم زنبور عسل، برای تأمین روشنائی از زمانهای بسیار قدیم، خصوصاً در مصر باستان، بسیار رایج بوده است. برای اولین بار، شمع توسط یونانی ها، با بکارگیری نخ کتانی و موم زنبورعسل ساخته شد و برای تولید و تأمین روشنائی از آن استفاده گردید. قبل از پیدایش مومهای نفتی ارزان، از چربی حیوانی آب کرده برای شمعهای ارزان و موم تقلبی استفاده می‌شد.
استفاده از عسل موم دار در کشور ما بر خلاف سایر کشورها، دارای ارزش و گستردگی بیشتری می باشد ، دلایل آن هم بیشتر توجیه کننده بوده، چرا که معتقدند: عسل موم دار طبیعی بوده و در آن تقلبات کمتری صورت می گیرد.

طرزساختن موم بوسیله زنبور

موم ماده ای است جامد و بی شکل با بوی مطبوع، بدون طعم و به رنگ زرد که حاصل ترشحات غدد موم ساز زنبور عسل است که در زیر شکم آن قرار دارند. موم در ابتدا بصورت مایع بوده و پس از مجاورت با هوا سخت شده و به صورت پولک در می آید. زنبورها موم را برای سلول سازی داخل کندو بکار می برند.
موم توسط غدد موم ساز در حلقه های شکمی از روز یازدهم تا زمانی که زنبورعسل شروع به جمع آوری شهد گل می کند به صورت پولک ترشح شده و زنبور با گیره های پاهای عقبی خود آنرا جدا کرده با آرواره هایش آنرا مالش داده و نرم میکند سپس با مهارت خاص در تاریکی کندو آنرا به شکل شش ضلعی منظم کنارهم می چینند. شکل شش ضلعی منظم امکان می دهد که تا حداکثر تعداد سلولها را، با حداکثر صرفه جویی در مصرف موم، بسازند.
زنبورهای کارگر هشت غده موم ساز دارند که در قسمت درونی حلقه های شکمی در بخش۴ تا ۷ شکمی جا گرفته اند. اندازه های این غده های موم به سن زنبورهای کارگر بستگی دارد. این غدد، در سن تقریبا ۱۲ روزگی زنبور، در بزرگترین اندازه خود هستند که از روز ۱۸ به بعد، حالت نزولی طی می کند. در طی این دوره، زنبور عسل پولک های مومی ساخته شده توسط غدد موم ساز خود را، با استفاده از فک و آرواره های خود جویده و ترشحات بزاقی خود را، جهت نرم کردن موم، به آن اضافه می کند. بدین صورت موم به خوبی خمیر شده و به روی شان عسل در ساختمان زیری ذخیره می شود و یا از آن جهت چسباندن سلول های عسل استفاده می کنند.
زنبورهای جوان بعد از تغذیه نوزادهای جوان لاروها و شفیره‌ها با ژله سلطنتی، در ساخت کندو شرکت می‌کنند. عسل مصرف شده و بعد از ۲۴ ساعت همراه با بسیاری از زنبورهای دیگر در وضعیت معلق آرام می‌گیرد، ۸ غده موم‌ ساز در زیر شکم زنبورهای جوان، تکه‌های صفحه ای کوچک موم ترشح می‌کنند. این بشقابکها توسط زنبور عسل تراشیده، جویده و با اضافه نمودن بزاق و انواع آنزیم ها، نرم و خمیری می شوند. زمانیکه این بشقابکها جویده شدند، به شان می‌چسبند و چند بار مجدداً جویده می‌شوند، بالاخره قسمتی از این شاهکار معماری، حجرات شش گوش، ساختمانی۲۰ گرمی، که می‌تواند ۱۰۰۰ گرم عسل را نگه دارد را، بوجود می‌آورند.
از موم مثل بتن، برای دهانه خانه ‌(شان) عسل، استفاده می‌شود و وقتی که با مقداری بره موم مخلوط گردد، نوزادها، لاروها و شفیره ها را از بیماریهای عفونی و تلف شدن حفاظت می کند. علاوه بر بره موم، موم نیز برای پر کردن شکاف‌ها و پوشاندن اشیاء خارجی در کندو بکار می‌رود. مومی که توسط زنبوردار جمع‌ آوری می‌گردد، آن مومی است که در ساخت (شان) بکار رفته است. زنبورها در کندوی قاب دار، موم را تقریباً از قسمت درپوش و سمت فوقانی حجرات عسل تولید می‌کند.
در زمانی که موم تولید می شود، زنبورها باید ۱۲ تا ۱۸ روزه باشند (زنبورها باید جوانتر باشند). باید دمای محیط در اطراف زنبورهای موم ساز، ۳۳ تا ۳۶ درجه سانتیگراد باشد. یک ذخیره غذای رها شده (عسل روان غلیظ) به ساخت (شان ها) کمک می کند.
یک فصل پر محصول، ترشح موم را تحریک می کند. در حالیکه در طی دوران سخت، به کلی این ترشح متوقف می شود. در هر صورت زنبورها می توانند عسل و سلول های نوزادان خود را، حتی در صورت عدم وجود عسل روان قابل دسترس، بسازند، البته با موم موجود در شان ها.