تاریخچه زعفران، راز و رمزی از 3500 سال پیش
تاریخچه زعفران و منشا شکل‌گیری آن به 3500 سال گذشته و جنوب غربی آسیا باز می‌گردد. زعفران ابتدا گیاهی وحشی و غیرقابل مصرف بود و پس چندین مرحله انجام انتخاب طبیعی و جهش‌های ژنتیکی زعفرانی به دست آمد که بسیار به زعفران امروزی نزدیک بود.
اولین اثر مکتوب در رابطه با زعفران در مرجع گیاه‌شناسی آشوریان به نام آشوربانی پال و در قرن 7 قبل از میلاد به ثبت رسید و اولین بار نیز در یونان به صورت گسترده کشت شد. البته لازم به ذکر است که منشا پیدایش زعفران جنوب غربی آسیا می‌باشد ولی اولین بار به صورت گسترده در یونان کشت شد.
در هر مرحله از تاریخچه و گسترش زعفران در جهان که بررسی کنیم خواهیم دید که ایران نقشی محوری در گسترش زعفران به جهان داشته و به نوعی مبدا و عامل گسترش زعفران در جهان است. ایران آن دوران بسیار پهناور و قدرتمند بوده و حکمرانان آن به منظور گسترش آبادانی دیگر ولایات اقدام به انتقال محصولات زراعی به آن مناطق می‌کردند.
فهرست مطالب
تاریخچه زعفران در ایران و جهان
اگر نگاهی به تاریخ زعفران بیندازیم متوجه خواهیم شد که زعفران به عنوان ادویه‌ای با ارزش در بسیاری از تعاملات بشری نقش داشته است. زعفران در جنگ‌ها، مراسمات، تاریخ، فرهنگ و هر چیز دیگری که به انسان و اجتماع مربوط می‌شود نقش داشته است.
شواهد و منابع بسیاری در رابطه با تاریخچه زعفران وجود دارد که برخی بسیار معتبر و برخی نیز داستان‌وار و اسطوره‌ای هستد. برای اینکه بتوانیم به جمع‌بندی مختصری در رابطه با تاریخچه زعفران برسیم از مدل بررسی منطقه‌ای استفاده کردیم. در این مدل از بررسی تاریخچه زعفران سیر ورود و اثرات زعفران در مناطق جغرافیایی مختلف را بررسی کردیم.
تاریخچه زعفران در ایران
شواهد به دست آمده از 10 قرن قبل از میلاد در ایران نشان از وجود زعفران و کاربرد گسترده‌ی آن در درمان، معطرسازی، رنگ‌سازی و غذایی در مراسمات و جشن‌های رسمی می‌باشد. یکی از این شواهد وجود نخ‌های زعفران ایرانی است که در فرش‌های سلطنتی و کفن جنازه‌های ایران باستان می‌باشد.
گفته می‌شود اسکندر در حمام آب گرم خود از زعفران به منظور معطرسازی و درمان زخم‌هایش استفاده می‌کرده و به زیر دستانش نیز هین موضوع را توصیه می‌کرده است. همین مسئله نیز باعث شد تا سرداران یونانی که به خانه خویش باز می‌گشتند این عادت را با خود به یونان ببرند.
گسترش زعفران در ایران به زمان ساسانیان باز می‌گردد. در این دوره از تاریخ، کشت زعفران در ایران بسیار گسترش یافت و به فراوانی در مراسمات و جشن‌ها استفاده شد. گفته می‌شود زعفران کشت شده در قسمت‌های مرکزی ایران مانند اصفهان و قم شهرت بسیار زیادی داشتند و به دیگر کشورها نیز تجارت می‌شدند.
زعفران در سواحل مدیترانه
تاریخچه زعفران در سواحل مدیترانه با ایران همزاد است و در همان زمان که زعفران از ایران به سایر نقاط جهان می‌رفت به این سواحل نیز رسید. گفته می‌شود کیفیت این زعفران به حدی بالا بوده که از آن به منظور داروسازی و عطر سازی استفاده می‌شده است. همچنین بسیاری از شواهد و اثرات به جا مانده از آن دوران نشان از کاربرد بالای زعفران در سواحل مدیترانه بوده است.
زعفران در مصر
در متون تاریخی و افسانه‌ها آمده است که شاهان مصری در حمام خود از زعفران به منظور خاصیت رنگی و آرایشی آن استفاده می‌کردند و معتقد بودند زعفران آمیزش با همسران را لذت‌‌بخش‌تر می‌کند.
همچنین شفادهندگان مصری از زعفران به منظور درمان بیماری‌های گوارشی استفاده می‌کردند. این طور به نظر می‌رسد که در آن دوران و هنگامی که دردهای گوارشی منجر به خونریزی می‌شد از پمادی استفاده می‌شد که از ترکیباتی هچون زعفران، گشنیز و چربی گاو داشت.
زعفران در چین و هند باستان
شواهد و سوابق در رابطه با نحوه انتقال زعفران به چین و هند چندان واضح نیست و اسناد متناقضی در رابطه با این موضوع وجود دارد. یکی از اسناد مندرج در نوشته‌های پارسی نشان می‌دهد که حاکمان پارسی این مناطق در حین احداث باغ‌ها و پارک‌ها به منظور افزایش زیبایی این باغ‌ها زعفران را به این مناطق منتقل کرده‌اند.
در یک روایت نیز آمده است که پیاز زعفران به واسطه دو فرد دوره‌گرد ایرانی ابتدا به کشمیر و سپس به هند و چین منتقل شده است. گویی یکی از این دو دوره‌گرد بیمار می‌شود و به دست یک طبیب کشمیری درمان می‌شود و برای تشکر تعدادی پیاز زعفران به عنوان هدیه به این طبیب می‌بخشد.
زعفران در اروپا
اولین بار زعفران از ایران به واسطه چند کشاورز تبعیدی به شام منتقل شد و سپس از آن‌جا به اندلس (اسپانیای اسلامی) و سپس به سیسیل و شمال آفریقا منتقل شد. از آن زمان به بعد بود که گسترش زعفران در اروپا هم‌پای با گسترش آن در آسیا پیش رفت و به صورت روزافزون کشت آن گسترش یافت.
همچنین در نقش نگاره‌های کاخ‌ها در قرون قبل از میلاد نیز نشانه‌هایی از زعفران و برداشت آن به چشم می‌خورد. از آن زمان‌ها نقاشی‌های و اسناد متعددی به جای مانده که نشان‌دهنده‌ی وجود زعفران در این مناطق می‌باشد، اما گسترش چندانی نداشته و به صورت محدود بوده است.
زعفران در آمریکای شمالی
در گوشه‌ای از تاریخ تعدادی از اروپاییان به دلیل آزار و اذیت مذهبی‌ها از اروپا به آمریکا مهاجرت کردند. این مهاجران تجربه و مهارت خود در زمینه کاشت زعفران را به آمریکا منتقل کردند. از آن زمان کشت گسترده زعفران در اطراف پنسیلوانیا آغاز شد و گسترش پیدا کرد.
این گسترش در کشت زعفران در اطراف پنسیلوانیا و توسط مهاجران هلندی منجر به شکل‌گیری صادرات زعفران از آمریکا به دیگر نقاط جهان شد. اما این وضعیت چندان طولی نکشید و با آغاز جنگ‌ها و از بین رفتن کشتی‌ها دیگر امکان صادرات زعفران فراهم نبود و پس از این واقعه میزان خرید و فروش زعفران بسیار کاهش یافت.
پس از آن بود که با وجود مازاد زعفران تولید شده در آمریکا گسترش کشت زعفران متوقف شد. با وجود اینکه کشت و صادرات زعفران از آمریکا متوقف شد اما استفاده از زعفران در فرهنگ اهالی این منطقه باقی ماند و مردم این منطقه در بسیاری از غذاهای خود از زعفران استفاده می‌کنند. همچنین امروزه نیز مزارع زعفران به صورت محدود در پنسیلوانیا وجود دارند.